هدایت تحصیلی فرآيندی است که در آن خدماتی برای راهنمايی و مشاوره به دانش‌آموزان ارائه می‌شود. آن‌ها در این فرآیند با استعدادها، علايق، توانایی‌ها و ويژگی‌های شخصيتی خود آشنا می‌شوند. درنهایت دانش‌آموزان رشته‌ها و شاخه‌های تحصيلی و مشاغل مورد نياز جامعه را نیز می‌شناسند.
آماده‌سازی برای انتخاب آگاهانه‌ی رشته‌ی تحصيلی، از دوره‌ی ابتدايی آغاز می‌شود و تا پايان دوره‌ی دوم متوسطه ادامه دارد. اما خدمات مشاوره‌ای ویژه‌ای در پایه‌ی نهم به آن‌ها ارائه می‌شود. چون دانش‌آموزان باید برای ورود به دوره‌ی دوم متوسطه شاخه و رشته تحصيلی مناسب خود را انتخاب كنند.
منظور از هدایت تحصیلی چیست؟
بر اساس اعلام مشاوره و هدايت تحصيلی و تربيتی در همه‌ی دوره‌های تحصيلی الزامی است. انتخاب شاخه و رشته‌ی تحصيلی باید در پايان دوره‌ی اول متوسطه صورت بگیرد. نتايج عملکرد درسی و تربيتی در طول اين دوره‌ی تحصيلی در انتخاب رشته اهمیت دارد.
.
اهداف هدایت تحصیلی
بر اساس آنچه وزارت آموزش و پرورش در آیین‌نامه‌ی هدایت تحصیلی دانش‌آموزان آورده است، گسترش و تنوع دادن به مشاغل و مهارت‌های مورد نياز جامعه و تعليم برنامه‌ريزی شده‌ی آن در همه‌ی دوره‌های تحصيلی و برای همه‌ی دانش‌آموزان اهمیت بسیاری دارد. بنابراین باید نظام جامع هدایت تحصیلی و استعدادیابی برای هدایت دانش‌آموزان به سمت رشته‌ها، مشاغل و مهارت‌های مورد نیاز حال و آینده‌ی کشور طراحی و مستقر شود.
بر اساس آیین‌نامه‌ی مذکور، اهداف هدایت تحصیلی دانش‌آموزان عبارتند از:
فرم هدایت تحصیلی چیست؟
ایجاد پرونده‌ی مشاوره برای هدایت تحصیلی دانش‌آموزان مطابق با طرح جامع آموزش و پرورش باید از ابتدایی آغاز شود. اما در پایه‌ی نهم فرم‌های هدایت تحصیلی برای انتخاب رشته‌ی دانش‌آموزان پر می‌شوند.
این فرم‌ها شامل 7 مورد جداگانه هستند که دانش‌آموز، اولیا، دبیران و مشاور مدرسه آن‌ها را تکمیل می‌کنند. پس از تکمیل این فرم‌های هفتگانه، علاقمندی‌ها و توانایی‌های دانش‌آموز شناسایی می‌شود. و در نهایت انتخاب رشته‌ی متناسب برای هر کدام از آن‌ها صورت می‌گیرد.
ملاک‌ها و عوامل هدایت تحصیلی در پایه نهم
هدايت دانش‌آموزان به شاخه و رشته‌های تحصيلی بر اساس ملاك‌ها و عواملی صورت می‌گیرد که مهم‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر است:
نظر دانش‌آموز: توجه به انتخاب و اولويت‌بندی دانش‌آموز از بين شاخه‌ها و رشته‌های تحصيلی مورد نظر در دوره‌ی متوسطه، 11 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نتايج عملكرد تحصيلی: بررسی نمرات دانش‌آموزان در تمام دروس دوره‌ی اول متوسطه با ضرايب اختصاصي هر يك از آن‌ها در رشته‌ها و گروه‌هاي تحصيلي، 35 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نتايج آزمون‌های مشاوره‌ای: نتايج آزمون‌های استعداد، رغبت، شخصيت و ارزش‌های تحصيلی–شغلی دانش‌آموزان، 31 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نظر معلم‌ها: نظر معلم‌های تمام دروس دوره‌ی اول متوسطه در تعيين اولويت‌های انتخاب شاخه و رشته‌ی تحصيلی دانش‌آموزان، 11 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نظر والدين: دريافت نظر والدين در انتخاب و اولویت‌بندی رشته‌ی فرزند خود، 5 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نظر مشاور: بررسی تخصصی عملکرد تحصيلی دوره‌ی ابتدايی و متوسطه، نتايج آزمون‌ها، نتايج عملکرد تحصيلی، مصاحبه و مشاوره با دانش‌آموزان و والدين آنان و توجه به نمره‌ی هويت كسب شده، 11 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد.
نکته: نمره‌ی هويت، ميزان تطابق و همبستگی حداقل 61 درصد تمامی ملاك‌های هدايت تحصيلی در پيشنهاد اولويت شاخه، گروه و رشته تحصيلی به دانش‌آموزان است.
آزمون هدایت تحصیلی چیست؟
همانطور که پیشتر ذکر شد، نتايج آزمون‌های استعداد، رغبت، شخصيت و ارزش‌های تحصيلی-شغلی دانش‌آموزان، 31 درصد از كل امتياز هدایت تحصیلی را به خود اختصاص می‌دهد. طی سال‌های گذشته سازمان آموزش و پرورش با برگزاری آزمون هدایت تحصیلی که آزمون رغبت و توانایی دانش‌آموزان نیز خوانده می‌شود، به دانش‌آموزان برای انتخاب مناسب‌ترین رشته برای ادامه‌ی تحصیل خود کمک کرده است.
برخی از دانش‌آموزان تصور می‌کنند باید برای شرکت در آزمون رغبت خود را آماده کنند یا پاسخ‌های خاصی به سوالات بدهند تا موفق به انتخاب رشته‌ی مورد علاقه‌ی خود بشوند. اما هدف این آزمون، کشف علایق و توانمندی‌های دانش‌آموزان در شاخه‌های مختلف است و پاسخ صادقانه به سوالات آن می‌تواند موجب کسب موفقیت بیشتر و انتخاب صحیح بشود.
آزمون رغبت و توانایی پایه‌ی نهم که قبل از انتخاب رشته در سایت همگام انجام می‌شود، از دو بخش جداگانه تشکیل شده است. دانش‌آموزان برای ورود به سایت همگام باید رمز عبوری خود را از مدرسه دریافت کنند. در هر بخش از آزمون دوگانه‌ی رغبت و توانایی، حدود 300 سوال به صورت جداگانه مطرح شده است. هیچ کدام از پرسش‌ها، سوال درسی نیستند و دلیلی برای مطالعه و کسب آمادگی برای شرکت در این آزمون وجود ندارد.
نتیجه هدایت تحصیلی توصیه‌ای است
اولویت‌هایی که در فرم نهایی هدایت تحصیلی (نتیجه‌ی هدایت) ثبت شده است، جنبه‌ی تجویزی ندارد، بلکه توصیه‌ای است. دانش‌آموزان می‌توانند بر اساس آن اولویت‌های تعیین شده به مدارس مراجعه و کار ثبت‌نام خود را انجام دهند. اگر ظرفیت مدارس تکمیل نشود، دانش‌آموزان بر اساس اولویت‌های بعدی ثبت‌نام می‌شوند. البته دانش‌آموزان باید حداقل نمره برای ورود به رشته‌های تحصیلی مورد نظر را کسب کنند